zięki upowszechnianiu się zdrowego stylu życia, coraz więcej osób zdaje sobie sprawę z potrzeby kontroli i utrzymywania masy ciała na właściwym poziomie. Sprawa ta nabiera jednak szczególnie istotnego znaczenia w przypadku uprawiania rekreacji ruchowej oraz sportu, ponieważ znaczna część osób wybiera właśnie aktywność fizyczną jako sposób na pozbycie się zbędnych kilogramów. Należy tutaj jednak zwrócić uwagę na fakt, że nie każda forma aktywności ruchowej jest zalecana jako środek do rozpoczęcia walki z nadwagą, a w szczególności z otyłością. Dzieje się tak z kilku powodów, które zostaną opisane poniżej.
Do najbardziej dostępnych oraz najczęściej wybieranych form rekreacji ruchowej należy bieganie oraz wszystkie inne dyscypliny z nim związane. Bardzo wiele osób decyduje się rozpocząć przygodę z bieganiem spontanicznie, pod wpływem impulsu, z chęci redukcji masy ciała i poprawy ogólnej wydolności fizycznej. Zazwyczaj treningi takie nie są poprzedzone właściwym przygotowaniem, co niestety w wielu przypadkach objawia się wieloma urazami oraz mikrourazami. Urazy, takie jak skręcenia i zwichnięcia wynikają ze zbyt słabej koordynacji i kontroli nerwowo-mięśniowej, co skutkuje pogorszoną stabilizacją dynamiczną narządu ruchu. Mikrourazy natomiast często są związane z przeciążeniami aparatu ruchu, wynikającymi między innymi z nadmiernej masy ciała. Poprzez pracę w niekorzystnych warunkach, przyspieszonemu zużyciu ulegać wówczas może chrząstka stawowa oraz warstwy podchrzęstne kości — struktury, które odpowiedzialne są w obrębie stawów za tłumienie wstrząsów i drgań. Ponadto sukcesywnemu rozciąganiu pod wpływem działających sił ulegać będzie układ więzadłowy, co pogarsza stabilność bierną - szczególnie w obrębie stopy, stawu skokowego oraz kolanowego. Stąd też biorą się najczęstsze dolegliwości wymienionych stawów, które zgłaszają początkujący biegacze, w szczególności odznaczający się ponadnormatywną masą ciała.
Nie bez znaczenia pozostaje także wpływ połączenia biegania i nadmiernej masy ciała na kręgosłup. W pierwszej kolejności odbija się to negatywnie na funkcji krążków międzykręgowych, których rolą jest amortyzacja wszelkich wstrząsów pochodzących od kończyn dolnych, powstających głównie w pierwszej fazie obciążenia stopy. Dzięki temu w fizjologicznych warunkach do głowy i kości czaszki docierają mocno zredukowane drgania, nie powodujące zaburzeń w obrębie centralnego układu nerwowego. W drugiej kolejności, po upośledzeniu funkcji krążków międzykręgowych zaburzeniom mogą ulegać pozostałe struktury kręgosłupa — tj. trzony poszczególnych kręgów oraz stawy międzykręgowe. Łącznie, wszystkie opisane zmiany w kręgosłupie pod wpływem przeciążenia należą do najpowszechniej występujących przyczyn dolegliwości bólowych narządu ruchu.
Należy zatem pamiętać o tym, by przystąpienie osób o nadmiernej masie ciała do uprawiania wszelkiego rodzaju aktywności ruchowych opierających się na formach biegowych było poprzedzone właściwym przygotowaniem.
Powinno ono obejmować wstępną redukcję masy ciała oraz adaptacyjny trening układu mięśniowo-więzadłowego. W tej roli doskonale sprawdzają się inne formy rekreacji lub sportu, w mniejszym stopniu obciążające poszczególne struktury narządu ruchu. Na pewno należy do nich pływanie, jazda rowerem czy trening aerobowy na sali - w oparciu o rowery stacjonarne, steppery oraz orbitery. Podejmowana w ten sposób aktywność fizyczna nie tylko poprawia stan zdrowia, ale pomaga też organizmowi w lepszym wykorzystaniu kalorii, co z kolei pomaga w obniżaniu masy ciała i utrzymaniu pożądanej wagi. W ten sposób, po odpowiednio intensywnych przygotowaniach trwających co najmniej kilka tygodni, można sukcesywnie zwiększać przemierzane dystanse i intensywność treningu.
Opisane powyżej ogólne zalecenia dotyczą osób dopiero rozpoczynających przygodę ze sportem. W przypadku osób uprawiających sport wyczynowy znaczenie masy ciała wzrasta, wraz z postępem poziomu sportowego. Tutaj problematyka ta zwykle nie jest już związana z walką z nadwagą czy otyłością, ale z umiejętnością kontroli i utrzymywania masy ciała, głównie w zależności od fazy i etapu cyklu treningowego.
Masa ciała i zawartość tłuszczu w organizmie mają istotne znaczenie jako czynniki determinujące uzyskanie wyniku sportowego w wielu dyscyplinach sportowych.
Nie da się jednak jednoznacznie ustalić ścisłych standardów masy ciała zawodników różnych dyscyplin, gdyż są to indywidualne cechy każdego sportowca. W poszczególnych dyscyplinach istnieją natomiast określone cele związane z redukcją masy ciała. I tak np. w przypadku kulturystyki, fitnessu czy łyżwiarstwa figurowego kontrola masy ciała związana jest między innymi z wyglądem, ale już biegi krótko- lub długodystansowe, skok w dal lub wzwyż wymagają redukcji masy ciała dla uzyskania lepszego wyniku. Jeszcze inny cel będzie przyświecał osobom uprawiającym sporty walki, gdzie niezbędne jest zakwalifikowanie się do optymalnej dla danego uczestnika klasy wagowej.
Obniżanie masy ciała u sportowców nie jest łatwym procesem ze względu na niebezpieczeństwo dostarczenia wyraźnie zbyt małej ilości substratów energetycznych oraz składników odżywczych. Ponadto kiedy zachodzi konieczność szybkiej redukcji masy ciała, zwykle odbywa się to poprzez odwodnienie organizmu, co jest szczególnie niebezpieczne. Konsekwencjami nadmiernego odwodnienia jest zmniejszenie ilości krwi i objętości osocza, a przez to dochodzi do zaburzeń w funkcjonowaniu układu krwionośnego. Upośledzeniu ulega także zdolność termoregulacji i filtracji nerkowej, co w rezultacie, przeciwnie do zamierzeń i intencji przyczynia się ostatecznie się do pogorszenia wyniku sportowego.
Zatem proces kontroli i redukcji masy ciała, aby był bezpieczny i skuteczny musi przebiegać pod kontrolą specjalisty — najlepiej fizjologia lub fizjoterapeuty specjalizującego się w prowadzeniu zawodników sportowych.
dr Dawid Bączkawicz
Nauczyciel akademicki, fizjoterapeuta, terapeuta manualny specjalizujący się w zakresie ortopedii, adiunkt Instytutu Fizjoterapii Wydzialu Wychowania Fizycznego i Fizjoterapii Politechniki Opolskiej, członek Polskiego Towarzystwa Fizjoterapii, wiceprezes Stowarzyszenia Babie Lato. Uczestnik wielu konferencji oraz autor szeregu publikacji naukowych dotyczących dysfunkcji narządu mchu i jego diagnostyki.
Artykuł z magazynu Apetyt na zdrowie nr 13 (maj - czerwiec / lipiec - sierpień 2012)
pobierz artykuł w formacie PDF